Door Roger Brakelé, muziek- en ontwikkelingspsycholoog, en Léon Packbier, orthopedagogisch muziekbeoefenaar

Muziek Ontwikkelt!

“Muziek terug in de klas als middel om de ontwikkeling van kinderen te stimuleren.”

“Zangonderwijs” is sinds 1895 verplicht op de basisschool. De meester of juffrouw ging wekelijks zingen met de kinderen. Vanaf de tachtiger jaren van de vorige eeuw werd op veel scholen het muziekonderwijs overgenomen door vakleerkrachten. Tegenwoordig moeten de groepsleerkrachten het meestal weer zelf doen, maar voelen zich vaak niet gesterkt om deze taak op zich te nemen. Wat kunnen zij en wat doen zij ermee?

Musiceren maakt hersenen efficiënter

Muziekonderwijs vervult een uitzonderlijke rol in de ontwikkeling van onze hersenen. Als we de hersenen van musici onderzoeken, die immers jarenlang intensief muziekonderwijs hebben gehad, dan blijken deze zich op een unieke manier te hebben ontwikkeld. Dit komt omdat musiceren unieke eisen aan het zenuwstelsel stelt, dat leidt tot een sterke verbinding tussen waarneming en actie. Hierdoor worden de hersenen efficiënter gebruikt dan wanneer je niet musiceert. Bij het dagelijks leven heeft dit onder andere een positieve invloed op planning, emotie, flexibiliteit, ruimtelijk inzicht, rekenvaardigheden en taalvaardigheden. Muziekonderwijs faciliteert dus de evenwichtige ontwikkeling van de hersenen.

Muziekonderwijs stimuleert de ontwikkeling van kinderen

Er is jarenlang wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten van musiceren op de ontwikkeling van kinderen. Hierbij werd zowel gedrag bestudeerd als ook de structuur en activiteit van de hersenen. Inmiddels kunnen we concluderen dat muziekonderwijs de ontwikkeling van kinderen stimuleert, en wel met betrekking tot de vier hoofdontwikkelingsgebieden:

Enkele onderzoeksvoorbeelden zijn: Knooren (2011) vergeleek de Cito-eindscores van 840 kinderen van 35 basisscholen in Zuid-Limburg, rekening houdend met hun hobby. Kinderen die een muziekinstrument bespeelden, scoorden gemiddeld 3 punten hoger op de Cito centrale eindtoets dan andere kinderen. Nevill et al. (2008) toonden  aan dat muziektraining bij jonge kinderen het wiskundig vermogen ontwikkelt. Davies, Ohl & Manyande (2013) concludeerden dat jonge kinderen die regelmatig muziek maken 30 keer meer bereid zijn om anderen te helpen en 5 keer meer bereid zijn om samen te werken dan andere kinderen.
Als musiceren de ontwikkeling van kinderen zo positief beïnvloedt, dan is het belangrijk om stil te staan bij wat er zou gebeuren als kinderen actiever met muziek in aanraking zouden komen. Dit zou leiden tot betere leerprestaties op school, beter sociaal gedrag en minder probleemgedrag op school en in de maatschappij. 

Waar bereik je dit ontwikkelingseffect?

Om te onderzoeken waar je dit ontwikkelingseffect het beste kunt bereiken kijken we eerst bij welke gezinnen de ouders cultuur belangrijk vinden. De afbeelding laat de verdeeldheid in aandacht voor cultuur binnen onze samenleving zien.

Als deelname aan muziek, die een onderdeel is van cultuur, door 60% van de ouders niet wordt gestimuleerd, dan kan het bovengenoemde ontwikkelingseffect bij kinderen van zulke ouders niet of moeilijk bereikt worden. Dit is een probleem waar muziekscholen en muziekverenigingen tegenaan lopen. Wordt deze deelname vanuit de basisschool gestimuleerd, dan wordt de hele bevolking bereikt. Als muzikale activiteiten worden geïntegreerd in het onderwijsaanbod, dan worden de kinderen dus gedurende 8 jaar d.m.v. muziek in hun ontwikkeling gestimuleerd. Daarom zou de basisschool de geschikte plaats zijn om muziekonderwijs te stimuleren. Hierbij moet niet aan het uurtje muziekles per week op school worden gedacht, maar muziek moet binnen alle vakgebieden aan bod komen.

Hoe bereik je dit op school?

Dit bereik je allereerst door leerkrachten bewust te maken van het positieve effect van muziek op de ontwikkeling bij kinderen. Door training verwerven ze vervolgens kennis en vaardigheden om op een effectieve manier muziekeducatie toe te passen binnen het onderwijsaanbod. Deze vernieuwde inzichten moeten leiden tot nieuwe lesideeën die aansluiten op de muzikale behoeften en mogelijkheden van het kind van nu (eigentijds muziekonderwijs).

De leerkrachten hoeven geen musicus te zijn om weer zelf aan de slag te gaan met muziek in hun klas. Te vaak wordt geroepen: “Ik moet muziekles geven, maar ik voel me er niet veilig bij.” Om deze onzekerheid weg te nemen leren de leerkrachten nieuwe vaardigheden. Deze aan te leren vaardigheden moeten zinvol en direct toepasbaar zijn. Kennis en vaardigheden zorgen voor inzicht bij de leerkrachten, zodat ze zelfverzekerder op een creatieve manier met muziek bezig zijn en daarmee de ontwikkeling van kinderen stimuleren. Leerkrachten bepalen op die manier grotendeels of kinderen gaan musiceren en daar de vruchten van zullen plukken.

Taalontwikkeling stimuleren met muziek

Omdat taalontwikkeling een belangrijke rol speelt in het basisonderwijs, gaan we dieper in op de mogelijkheden om muziek in te zetten op school ter bevordering van de taalontwikkeling. Waarom verbetert de taalontwikkeling als je musiceert of luistert naar muziek? Zowel muziek als taal maken gebruik van geluid. Beiden zijn communicatiemiddelen, waarbij taal informatie overdraagt en muziek emoties. De verwerking van informatie als ook van emoties blijkt in dezelfde gedeeltes van de hersenen plaats te vinden. Ons geheugen blijkt beter te werken als de informatie die binnen komt samengaat met emoties. Dit is bijvoorbeeld ook een reden waarom we jonge kinderen reeksen, zoals  de dagen van de week, het alfabet, tellen, tegenstellingen, etc., aanleren in de vorm van liedjes. Musiceren stimuleert de waarneming van taalklanken, het verbaal geheugen, de leesvaardigheid bij jonge kinderen en het aanleren van een tweede taal. Ook de taalvaardigheid bij dyslectische kinderen wordt verbeterd.

Zowel taal als muziek maken gebruik van het luisterreferentiekader. Dit is het geheugen van alle klanken die iemand heeft waargenomen gedurende zijn leven. Een groter luisterreferentiekader zorgt voor een gemakkelijkere waarneming van verschillende taalklanken en het versnelt de taalverwerking in onze hersenen. Een eenvoudige manier om het luisterreferentiekader te vergroten is het toepassen van achtergrondmuziek. Deze achtergrondmuziek moet van grote diversiteit zijn, leerlingen niet storen in hun bezigheden en aansluiten op zowel de autochtone als ook de allochtone kinderen. Dit betekent dat muziek uit verschillende etnische culturen moet worden gebruikt.

Om taalontwikkeling nu maximaal te stimuleren d.m.v. muziek kunnen we werkvormen toepassen uit de vijf domeinen luisteren, zingen, spelen, improviseren en componeren. Deze werkvormen zijn voor de leerkracht snel te leren, eenvoudig toe te passen en goed in te plannen binnen de lesopbouw.

Muziek Ontwikkelt! adviseert en traint groepsleerkrachten

Muziek Ontwikkelt!, aangesloten bij SIEN, heeft hiervoor trainingen ontwikkeld waarbij leerkrachten leren hoe ze muziek op school kunnen inzetten om de ontwikkeling van kinderen te stimuleren. Na een theoretische inleiding gaan de groepsleerkrachten zelf aan de slag. Ze ervaren zelf hoe het is om muzikale werkvormen in de klas toe te passen. Ze leren bijvoorbeeld welk effect stilte heeft bij kinderen en hoe je creatief met ritme en taal kunt zijn. Verder wordt het belang van liedjes binnen de dagindeling duidelijk, leren ze hoe je kinderen op een thema kunt laten rappen, enzovoort.

Tot slot

Het werken met muziek heeft een niet te onderschatten invloed op de ontwikkeling van kinderen. Het werkt namelijk als katalysator op de ontwikkeling. Daarnaast is het ook nog eens heel leuk om te doen. Iedere school wenst immers de beste ontwikkeling voor zijn leerlingen. Dan is dit het moment om de nieuwste wetenschappelijke inzichten te integreren in het onderwijsaanbod.